Jaren geleden, voor de val van De Muur, ontmoette ik een jonge Bask, die op weg was naar Moskou om te gaan studeren aan de Patrice Lumumba Universiteit. Toen hij hoorde dat ik uit Nederland kwam, was zijn eerste reactie dat wij ook erg veel te lijden hadden van de Hertog van Alva. Ik moest diep nadenken en begreep dat hij refereerde aan de Tachtigjarige Oorlog (15968 – 1648) toen de Bloedhertog in de Nederlanden hardvochtig te werk was gegaan. Ook in Baskenland was hij actief geweest en voor de jonge Bask was de Opstand van Oranje tegen de Koning van Spanje even reeël en aanwezig als de strijd van de ETA tegen de Spaanse staat. Hij leefde in een actualiteit die voor mij, wat betreft de strijd tegen Spanje, alles had van fictie. Wanneer ik lees dat de Jihad tegen de Kruisvaarders gericht is; als ik hoor hoe de Serven zich opwinden over de Slag op het Merelveld; en wanneer ik de legendarische Guldensporenslag als belangrijk Vlaamse wapenfeit moet erkennen; al die keren meen ik dat de actuele strijd, volkerenmoord en flamingantenbeweging gebaseerd is op fictie. De Kruistochten (van 1096 tot 1291) zijn geen hedendaags feit; in de Slag op het Merelveld (1389) werd een intussen allang verdwenen volk overwonnen en dat de Vlamingen in 1302 de Fransen versloegen is vooral een boek. Actualiteit wordt zo geconstrueerd aan de hand van ressentimenten, racisme en romantiek.

De eis die gesteld wordt, zoals onlangs in het juryrapport van de Koninklijke prijs voor de Schilderkunst, dat de beeldende kunst de actualiteit moet benaderen, is waarschijnlijk even fictioneel, zij het dat ze niet gebaseerd is op ressentimente gevoeligheden of eigen-volk-eerst-idealen. Integendeel, de eis is een gevolg van de eigen dynamiek van de idee van het modernisme. En stelsel van opvattingen en gevoelens en redeneringen dat, alleen maar versterkt door de aberraties van het postmoderne, eind voorvorige eeuw en begin vorige eeuw inzet werd van de beeldende kunst. Als het modernisme het voorafgaande verwerpt en uitziet naar de principieel onbekende toekomst, kan de beeldende kunst niet ander anders zich richten op het actuele. De reikwijdte van de kunst krijgt op die manier de tijdspanne van de krant van deze week en crises liggen te wachten op elke pagina van de maandbladen omdat men het actuele niet meer op kan merken aangezien het met de vis verpakt is, zoals met het nieuws van gister gebeurt.

Toevallig, een gelukkig toeval, pakte ik recent de catalogus van een tentoonstelling uit de boekenkast: La Grande Parade uit 1984. Drie van de vier samenstellers van de tentoonstelling hebben overigens nu hun eigen museum. Van veel van de kunstenaars, die in La Grande Parade waren opgenomen, is regelmatig werk te zien in tentoonstellingen. Ik bezocht de tentoonstelling indertijd, het oudste werk dateerde uit 1937 (‘Nu dans la bain’, Pierre Bonnard) en het recentste uit 1984 (‘Four Color Painting NO.6 ‘, Robert Mangold), en nu bij het bekijken van de catalogus kwamen mij de schilderijen uit La Grande Parade als behoorlijk actueel voor. Niet omdat ik mij de tentoonstelling herinnerde, met de catalogus in de hand, maar omdat werken van kunstenaars de totaliteit van esthetische en ethische principes en problematieken representeerden die tamelijk onveranderd door de tijd heen blijft bestaan.
Mij werd plots duidelijk dat de kunst niet actueel is omdat zij de actualiteit dient of de actualiteit verbeeldt, maar omdat ze over de tijd heen ’la coindition humaine’ toont. Vrijwel alle vrouwen op de schilderijen van van Vermeer dragen hoofddoeken, reuze actueel in het hedendaagse debat over kledingvoorschriften, maar daarom houden we niet (en al lang) van Vermeer. Zouden we dan de kunstenaars die “11 September!” of “11 Madrid!” roepen bijzonder moeten waarderen?

Ik vroeg de kunstenaars, die deelnemen aan Uitgelicht 04, om na te denken over werken die over twintig jaar in een oeuvretentoonstelling niet zouden misstaan. Ik realiseer me dat ik dat niet deed om die werken, ieder afzonderlijk, te evalueren op hun tijdloze kwaliteiten maar omdat ik meen dat de kunst altijd een actieradius heeft die de decennia overstijgt. Wanneer onze zoon Max twintig jaar is, in 2024, dan neemt hij de catalogus van Uitgelicht 04 uit de boekenkast. Als hij dan het urgente gevoel krijgt van ‘actualiteit’, zijn de deelnemende kunstenaars er in ieder geval in geslaagd om tijdloze beelden te scheppen. En daarom kijken we nu al, terwijl actualiteit fictie is en Max een actueel feit.